Ochrona wierzycieli spółki z o.o. poprzez osobistą odpowiedzialność jej wspólników

Posted wt., 2016-05-31 19:59

W niniejszej rozprawie o charakterze komparatystycznym poddano krytycznej analizie rozwiniętą w doktrynie i orzecznictwie niemieckim koncepcję odpowiedzialności przebijającej (Durchgriffshaftung) oraz rozwijane w doktrynie polskiej zbliżone do niej koncepcje nadużycia formy prawnej spółki, nadużycia osobowości prawnej oraz nadużycia prawa do posługiwania się formą osoby prawnej w zakresie, w jakim dotyczą one odpowiedzialności wspólników spółki z o.o. wobec jej wierzycieli. W sposób obszerny przedstawione zostały teoretyczne i dogmatyczne podstawy odpowiedzialności wspólników spółki z o.o. wobec jej wierzycieli na podstawie koncepcji odpowiedzialności przebijającej, a także poszczególne – rozwinięte w doktrynie i orzecznictwie niemieckim – grupy przypadków uzasadniających odpowiedzialność przebijającą (tzw. przypadki „przebicia”), które można zarazem określić jako przypadki nadużycia formy prawnej spółki. Przedstawiona została również krytyka koncepcji odpowiedzialności przebijającej w doktrynie i orzecznictwie niemieckim oraz w doktrynie polskiej. W ramach podjętej w niniejszej rozprawie komparatystycznej analizy o charakterze funkcjonalnym i kontekstowym niemiecki porządek prawny stanowił punkt odniesienia, natomiast polski porządek prawny – porządek docelowy. Celem rozprawy była mianowicie odpowiedź na pytanie, czy koncepcja odpowiedzialności przebijającej jest możliwa do przejęcia na grunt polskiego prawa spółek i czy jej zastosowanie jest celowe. Odpowiedź na to pytanie wymagała nie tylko pogłębionej analizy samej koncepcji „przebicia”, lecz również alternatywnych wobec niej podstaw prawnych odpowiedzialności wspólników spółki z o.o., a także zbadania metodologicznej i dogmatycznej dopuszczalności zastosowania tej koncepcji w prawie polskim. Przeprowadzona w rozprawie analiza prowadzi do wniosku, że koncepcja odpowiedzialności przebijającej jest możliwa do przejęcia w polskim prawie spółek na gruncie legis latae, a jej zastosowanie byłoby celowe w szczególnie drastycznych przypadkach nadużycia formy prawnej spółki z o.o. Koncepcja odpowiedzialności przebijającej stanowi jednak rozwiązanie o charakterze prawotwórczym i swoisty „wentyl bezpieczeństwa”, mający stanowić wyjątkowy instrument ochrony wierzycieli spółki z o.o. Jej nieumiejętne stosowanie mogłoby doprowadzić do osłabienia bezpieczeństwa obrotu i osłabić atrakcyjność spółki z o.o. jako formy prowadzenia działalności gospodarczej, zwłaszcza jeżeli weźmie się pod uwagę absolutny wręcz charakter tej odpowiedzialności. W swojej „klasycznej” postaci koncepcja „przebicia” uniemożliwia bowiem (zasadniczo) wspólnikom – z uwagi na jej obiektywny charakter – zwolnienie się z odpowiedzialności, chociażby poprzez wykazanie braku winy za zachowanie stanowiące nadużycie formy spółki z o.o. Dlatego też w uwagach i postulatach de lege ferenda zaproponowane zostało wprowadzenie do polskiego prawa upadłościowego przepisów przewidujących odpowiedzialność wspólników spółki z o.o. wobec jej wierzycieli, dzięki czemu wzmocniona zostanie ochrona wierzycieli spółki z o.o. w przypadkach nadużyć, przy jednoczesnym umożliwieniu wspólnikom zwolnienia się z tej odpowiedzialności poprzez wykazanie, że nie ponoszą oni winy za nadużycie.

*****

Tytuł: Ochrona wierzycieli spółki z o.o. poprzez osobistą odpowiedzialność jej wspólników. Koncepcja odpowiedzialności przebijającej i nadużycia formy prawnej spółki w prawie niemieckim i polskim

Autor: Piotr Marcin Wiórek

Recenzja: dr hab. Jerzy Jacyszyn, prof. nadzw. UWr

Temat i słowa kluczowe: ochrona wierzycieli ; spółka z o.o. ; odpowiedzialność przebijająca ; Durchgriffshaftung ; nadużycie formy prawnej spółki ; unicestwienie egzystencji spółki ; Existenzvernichtung ; niedokapitalizowanie spółki ; sztafeta spółek ; faktyczna likwidacja ; nadużycie instytucji ; redukcja teleologiczna ; redukcja celowościowa ; odstępstwo od sensu językowego przepisu ; odpowiedzialność deliktowa ; ograniczenie indemnizacji do bezpośrednio poszkodowanego ; szkoda bezpośrednia ; szkoda pośrednia ; Sonderverbindung ; stosunek szczególnego powiązania ; Treuepflichten ; obowiązki lojalności

Wydawca: E-Wydawnictwo. Prawnicza i Ekonomiczna Biblioteka Cyfrowa, Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego

Identyfikator: ISBN 978-83-65431-14-1 (druk), ISBN 978-83-65431-15-8 (online)

Miejsce wydania: Wrocław

Data wydania: 2016

Prawa: © Piotr Marcin Wiórek

Korekta: Anna Noga-Grochola

Projekt i wykonanie okładki: Karolina Drozd

Skład i opracowanie techniczne: Aleksandra Kumaszka, Tomasz Kalota - eBooki.com.pl

Dostęp online: http://www.bibliotekacyfrowa.pl/publication/79599

*****

Spis treści

Wykaz skrótów

Wprowadzenie

Część pierwsza: Zagadnienia ogólne

Rozdział I. Potrzeba analizy problematyki odpowiedzialności przebijającej wspólników spółki z o.o

1. Postulaty ochrony wierzycieli spółki z o.o. przez osobistą odpowiedzialność jej wspólników na zasadach odpowiedzialności przebijającej lub deliktowej w doktrynie polskiej

2. Kwestie wymagające pogłębionej analizy, otwarte pytania, potrzeba odniesienia się do dorobku doktryny i orzecznictwa niemieckiego

Rozdział II. Deficyty ochrony wierzycieli spółki z o.o. przez system kapitału zakładowego oraz testu wypłacalności

1. Istota kapitału zakładowego

2. Krytyka funkcji ochronnej kapitału zakładowego i postulaty reformy struktury majątkowej spółek kapitałowych w doktrynie polskiej

2.1. Krytyka funkcji ochronnej kapitału zakładowego w doktrynie polskiej

2.2. Postulaty reformy struktury majątkowej spółek kapitałowych

2.2.1. Postulaty reformy struktury majątkowej spółek kapitałowych w doktrynie polskiej – ochrona alternatywna poprzez test wypłacalności

2.2.2. Projekt reformy struktury majątkowej spółki z o.o. – nowe instrumenty ochrony wierzycieli, w tym test wypłacalności

3. Stanowisko niemieckiej doktryny i orzecznictwa wobec deficytów ochronnych kapitału zakładowego oraz reforma niemieckiej GmbH

Rozdział III. Sytuacje uzasadniające ochronę wierzycieli spółki z o.o. nieobjęte mechanizmem ochronnym kapitału zakładowego oraz testu wypłacalności

1. Uwagi ogólne

2. Grupy przypadków uzasadniające ochronę wierzycieli spółki z o.o. nieobjęte ochroną poprzez system kapitału zakładowego

2.1. Niedokapitalizowanie spółki

2.2. Pomieszanie majątków spółki i wspólnika

2.3. Sytuacja „kosza na bieliznę”

2.4. Pomieszanie sfer spółki i wspólnika

2.5. Pozbawienie spółki płynności finansowej

2.6. Utrata przez spółkę płynności wskutek uczestnictwa w cash pool

2.7. Pozbawienie spółki składników majątkowych potrzebnych do prowadzenia jej przedsiębiorstwa

2.8. „Sztafeta spółek z o.o.”

2.9. Spółka z o.o.-„Kopciuszek”/ spółka-wydmuszka

2.10. Zabezpieczanie długów wspólników przez spółkę

2.11. Pozbawienie spółki szans gospodarczych

2.12. Spekulacja na koszt wierzycieli, m.in. poprzez ryzykowne transakcje

2.13. „Zimna likwidacja” („wygaszenie”) spółki − faktyczna likwidacja spółki z o.o

3. Grupy przypadków uzasadniające ochronę wierzycieli spółki z o.o. nieobjęte ochroną przez system testu wypłacalności

Rozdział IV. Odpowiedzialność przebijająca a problematyka pominięcia prawnej odrębności spółek kapitałowych

1. Zasada prawnej odrębności spółek kapitałowych. Zasada rozdzielności (Trennungsprinzip)

2. Zasada wyłączenia odpowiedzialności wspólników spółki z o.o. za zobowiązania spółki

2.1. Powiązanie zasady wyłączenia odpowiedzialności wspólników spółki z o.o. oraz akcjonariuszy spółki akcyjnej z zasadą prawnej odrębności spółek kapitałowych

2.2. Uzasadnienie wyłączenia odpowiedzialności wspólników za zobowiązania spółek kapitałowych

3. Odpowiedzialność przebijająca jako jeden z aspektów problematyki pominięcia prawnej odrębności spółek kapitałowych

3.1. Uwagi ogólne

3.2. Pojęcie odpowiedzialności przebijającej

3.3. Problematyka odpowiedzialności przebijającej stanowiąca przedmiot analizy w niniejszej pracy − uwagi definicyjne i porządkujące

Część druga: Ochrona wierzycieli spółki z o.o. poprzez odpowiedzialność przebijającą jej wspólników w doktrynie i judykaturze niemieckiej

Rozdział V. Teorie odpowiedzialności przebijającej w doktrynie niemieckiej

1. Przegląd teorii odpowiedzialności przebijającej w doktrynie niemieckiej

1.1. Uwagi wprowadzające

1.2. Właściwe teorie odpowiedzialności przebijającej

1.3. Niewłaściwe teorie odpowiedzialności przebijającej

1.4. Pozostałe teorie odpowiedzialności przebijającej

1.5. Pominięte teorie odpowiedzialności przebijającej

1.6. Teorie stanowiące przedmiot dalszej analizy

2. Subiektywna teoria nadużycia (teoria subiektywnego nadużycia)

3. Obiektywna teoria nadużycia (teoria obiektywnego nadużycia) i teorie instytucjonalne

4. Klasyczna teoria celu normy

5. Współczesna teoria celu normy – teleologiczna redukcja

6. Równoległe powoływanie się na odmienne teorie odpowiedzialności przebijającej w niemieckiej doktrynie prawa – wzajemne przenikanie się teorii w definicjach doktrynalnych

Rozdział VI. Teorie odpowiedzialności przebijającej w niemieckiej judykaturze

1. Uwagi wprowadzające

2. Orzecznictwo Reichsgericht

3. Wczesne orzecznictwo BGH

4. Orzecznictwo BGH oraz BSG w latach 70. i 80. XX w.

5. Współczesne orzecznictwo BGH

Rozdział VII. Zastosowanie Durchgriffshaftung w doktrynie i orzecznictwie niemieckim – grupy przypadków, przesłanki i zakres odpowiedzialności

1. Uwagi wprowadzające

2. Klasyczne przypadki odpowiedzialności przebijającej

2.1. Materialne niedokapitalizowanie

2.1.1. Odpowiedzialność przebijająca za materialne niedokapitalizowanie w niemieckiej doktrynie

2.1.2. Odpowiedzialność przebijająca za materialne niedokapitalizowanie w niemieckiej judykaturze

2.2. Pomieszanie majątków spółki i wspólnika

2.3. Pomieszanie sfer spółki i wspólnika

2.4. Nadużycie instytucji

3. Existenzvernichtung – unicestwienie egzystencji spółki

3.1. Geneza i uzasadnienie koncepcji odpowiedzialności przebijającej za unicestwienie egzystencji spółki

3.1.1. Uwagi wstępne

3.1.2. Deficyty ochronne systemu kapitału zakładowego

3.1.3. Potrzeba i uzasadnienie prawnospółkowej ochrony wierzycieli spółki z o.o.

3.1.4. Interes własny spółki z o.o. jako granica swobody decyzyjnej jej wspólników

3.1.5. Konsekwencje naruszenia przez wspólników interesu własnego spółki w utrzymaniu jej egzystencji przez zachowania unicestwiające tę egzystencję

3.2. Odpowiedzialność przebijająca za unicestwienie egzystencji spółki w orzecznictwie BGH

3.2.1. Uwagi wprowadzające

3.2.2. Wyrok w sprawie Bremer Vulkan

3.2.3. Wyrok w sprawie L-Kosmetik

3.2.4. Wyrok w sprawie KBV

3.2.5. Wyrok w sprawie Rheumaklinik

3.2.6. Wyrok w sprawie Autovertragshändler

3.2.7. Wyrok w sprawie Handelsverteter

3.2.8. Podsumowanie

3.3. Odpowiedzialność za unicestwienie egzystencji spółki w niemieckiej doktrynie

3.3.1. Uwagi wprowadzające – różnorodność poglądów na temat dogmatycznej podstawy odpowiedzialności za unicestwienie egzystencji spółki

3.3.2. Odpowiedzialność przebijająca za unicestwienie egzystencji spółki w doktrynie niemieckiej

3.3.2.1. Zalety koncepcji odpowiedzialności przebijającej za unicestwienie egzystencji spółki

3.3.2.2. Podstawy i przesłanki odpowiedzialności przebijającej za unicestwienie egzystencji spółki

3.3.2.2.1. Podmiotowy zakres odpowiedzialności

3.3.2.2.2. Przesłanki stanu faktycznego uzasadniającego odpowiedzialność za unicestwienie egzystencji spółki – zakres przedmiotowy odpowiedzialności

3.3.2.2.3. Obiektywny charakter odpowiedzialności

3.3.2.2.4. Rozmiar (wysokość) odpowiedzialności

Rozdział VIII. Krytyka koncepcji odpowiedzialności przebijającej w doktrynie i orzecznictwie niemieckim

1. Krytyka koncepcji odpowiedzialności przebijającej w niemieckiej doktrynie

1.1. Uwagi wprowadzające

1.2. Ogólna krytyka koncepcji odpowiedzialności przebijającej

1.2.1. Krytyka odpowiedzialności przebijającej na płaszczyźnie metodologicznej – poglądy negujące występowanie luki ochronnej, która uzasadniałaby rozwijanie koncepcji Durchgriffshaftung

1.2.1.1. Metodologiczna krytyka odpowiedzialności przebijającej dotycząca klasycznej grupy przypadków tej odpowiedzialności

1.2.1.2. Metodologiczna, konstytucyjna i prawno-upadłościowa krytyka odpowiedzialności przebijającej w postaci odpowiedzialności za unicestwienie egzystencji spółki

1.2.2. Krytyka koncepcji odpowiedzialności na płaszczyźnie dogmatycznej

1.2.2.1. Dogmatyczna krytyka odpowiedzialności przebijającej nieodnosząca się bezpośrednio do metodologicznej zasadności tej koncepcji

1.2.2.2. Dogmatyczna krytyka odpowiedzialności przebijającej podkreślająca potrzebę sądowego rozwijania prawa, negująca jednak Durchgriffshaftung jako niewłaściwą koncepcję ochronną

1.2.2.3. Dogmatyczna krytyka odpowiedzialności przebijającej stwierdzająca występowanie luki ochronnej w systemie kapitału zakładowego, postulująca jednak zastosowanie ogólnych podstaw odpowiedzialności

1.3. Krytyka poszczególnych grup przypadków odpowiedzialności przebijającej

1.3.1. Krytyka odpowiedzialności przebijającej za materialne niedokapitalizowanie

1.3.2. Krytyka odpowiedzialności przebijającej za pomieszanie majątków spółki i wspólnika

1.3.3. Krytyka odpowiedzialności przebijającej za pomieszanie sfer spółki i wspólnika

1.3.4. Krytyka odpowiedzialności przebijającej za nadużycie instytucji

1.3.5. Krytyka odpowiedzialności przebijającej za unicestwienie egzystencji spółki

1.4. Podsumowanie

2. Krytyka koncepcji odpowiedzialności przebijającej w niemieckim orzecznictwie

2.1. Rezygnacja przez BGH z koncepcji odpowiedzialności przebijającej za unicestwienie egzystencji spółki

2.1.1. Wyrok w sprawie Trihotel

2.1.2. Wyrok w sprawie Gamma

2.1.3. Wyrok w sprawie Sanitary

2.2. Krytyka koncepcji odpowiedzialności przebijającej za materialne niedokapitalizowanie

2.3. Krytyczna ocena zmiany linii orzeczniczej przez BGH

Część trzecia: Ochrona wierzycieli spółki z o.o. poprzez odpowiedzialność przebijającą jej wspólników w doktrynie i judykaturze polskiej

Rozdział IX. Koncepcje uznawane za odpowiednik teorii odpowiedzialności przebijającej w doktrynie polskiej

1. Uwagi wprowadzające

2. Koncepcja nadużycia formy (instytucji) prawnej spółki, koncepcja nadużycia osobowości prawnej

3. Koncepcja nadużycia prawa do posługiwania się formą osoby prawnej

Rozdział X. Zastosowanie koncepcji nadużycia osobowości prawnej i nadużycia formy prawnej spółki w doktrynie i orzecznictwie polskim – grupy przypadków, przesłanki i zakres odpowiedzialności

1. Uwagi wprowadzające

2. Przypadki nadużycia formy prawnej spółki z o.o. w doktrynie polskiej

2.1. Niedokapitalizowanie spółki

2.2. Pomieszanie sfer lub majątków spółki i wspólnika

2.3. Opanowanie spółki, dominacja nad spółką

2.4. Unicestwienie egzystencji spółki

3. Zastosowanie koncepcji nadużycia osobowości prawnej w polskim orzecznictwie

Rozdział XI. Krytyka koncepcji odpowiedzialności przebijającej, koncepcji nadużycia osobowości prawnej oraz nadużycia formy prawnej spółki w polskiej doktrynie i orzecznictwie

1. Krytyka ogólna

2. Krytyka poszczególnych grup przypadków odpowiedzialności przebijającej

Część czwarta: Analiza prawnoporównawcza. Uwagi i wnioski de lege lata oraz de lege ferenda na temat koncepcji odpowiedzialności przebijającej na tle alternatywnych rozwiązań i podstaw prawnych odpowiedzialności

Rozdział XII. Analiza prawnoporównawcza odpowiedzialności przebijającej i odpowiedzialności za nadużycie formy prawnej spółki z o.o. w niemieckiej i polskiej doktrynie oraz judykaturze

1. Uwagi wprowadzające

2. Ogólne różnice między niemiecką konstrukcją Durchgriffshaftung a podejściem do odpowiedzialności przebijającej wspólników spółki z o.o. w polskiej doktrynie i orzecznictwie

3. Analiza prawnoporównawcza teoretyczno-dogmatycznych podstaw odpowiedzialności przebijającej i odpowiedzialności za nadużycie osobowości prawnej/formy prawnej spółki

3.1. Uwagi ogólne

3.2. Koncepcja nadużycia prawa (nadużycia instytucji)

3.2.1. Koncepcja nadużycia prawa (nadużycia instytucji) w doktrynie polskiej

3.2.2. Koncepcja nadużycia prawa (nadużycia instytucji) w doktrynie i orzecznictwie niemieckim

3.2.3. Różnice w podejściu doktryny niemieckiej i polskiej do koncepcji nadużycia prawa (instytucji)

3.2.4. O dopuszczalności przejęcia niemieckiej koncepcji nadużycia instytucjonalnego w prawie polskim z komparatystycznego punktu widzenia

3.3. Współczesna teoria celu normy – koncepcja redukcji teleologicznej

3.3.1. Uwagi wstępne